آشنایی با بیماری‌های متابولیک ارثی: تجمع آهن در مغز و بیماری ویلسون

مقدمه
بیماری‌های متابولیک ارثی مجموعه‌ای از اختلالات ژنتیکی هستند که بر متابولیسم بدن تأثیر می‌گذارند. این بیماری‌ها معمولاً به دلیل نقص در یک یا چند ژن مرتبط با تنظیم مواد خاص در بدن ایجاد می‌شوند و اغلب منجر به تجمع غیرطبیعی موادی مانند آهن یا مس در بافت‌های مختلف می‌گردند. دو نمونه بارز از این اختلالات، تجمع آهن در مغز و بیماری ویلسون (تجمع مس در کبد و مغز) هستند. در این مقاله، به بررسی دقیق این دو بیماری متابولیک ارثی، علل، علائم، روش‌های تشخیص و درمان آن‌ها می‌پردازیم.

۱. تجمع آهن در مغز (Neurodegeneration with Brain Iron Accumulation)

تجمع آهن در مغز، یا Neurodegeneration with Brain Iron Accumulation (NBIA)، یک گروه از اختلالات ژنتیکی است که منجر به تجمع آهن در بخش‌های مختلف مغز، به‌ویژه گلوبوس پالیدوس و سایر نواحی سیستم عصبی می‌شود. این تجمع غیرطبیعی آهن باعث آسیب به سلول‌های عصبی و بروز علائم عصبی پیچیده‌ای می‌شود.

۱.۱. علل و ژنتیک NBIA

این اختلال ناشی از جهش در ژن‌های خاصی است که مسئول تنظیم آهن در مغز هستند. شایع‌ترین ژن مرتبط با NBIA، ژن PANK2 است که جهش در آن می‌تواند منجر به نوعی از NBIA به نام Pantothenate Kinase-Associated Neurodegeneration (PKAN) شود. این جهش‌ها منجر به نقص در متابولیسم آهن و تجمع آن در بافت‌های عصبی می‌شود.

۱.۲. علائم NBIA

علائم تجمع آهن در مغز متنوع هستند و شامل موارد زیر می‌باشند:

• اختلالات حرکتی: از جمله دیستونی، پارکینسونیسم و حرکات غیرارادی.
• مشکلات شناختی: کاهش حافظه و مشکلات یادگیری.
• علائم روانی: از جمله افسردگی و تغییرات رفتاری.
• تشنج و اسپاسم عضلانی.

۱.۳. روش‌های تشخیص NBIA

تشخیص این بیماری از طریق ترکیبی از معاینات بالینی، تصویربرداری مغزی و آزمایشات ژنتیکی انجام می‌شود. تصویربرداری مغزی با روش MRI نشان‌دهنده تجمع آهن در نواحی خاص مغز است.

۱.۴. درمان NBIA

درمان قطعی برای NBIA وجود ندارد، اما روش‌های مختلفی برای مدیریت علائم وجود دارد:

• داروهای شل‌کننده عضلات: برای کاهش اسپاسم و دیستونی.
• فیزیوتراپی: برای کمک به بهبود حرکت.
• آزمایش‌های بالینی جدید: شامل داروهایی که برای تنظیم سطح آهن و کاهش تجمع آن در مغز طراحی شده‌اند.

۲. بیماری ویلسون (Wilson Disease)

بیماری ویلسون نوعی اختلال ارثی است که منجر به تجمع مس در بافت‌های مختلف بدن، از جمله کبد و مغز، می‌شود. این بیماری که به‌عنوان Hepatolenticular Degeneration نیز شناخته می‌شود، در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به مشکلات جدی کبدی و عصبی گردد.

۲.۱. علل و ژنتیک بیماری ویلسون

بیماری ویلسون به دلیل جهش در ژن ATP7B ایجاد می‌شود. این ژن مسئول تنظیم انتقال مس در کبد است و در صورت بروز جهش، مس نمی‌تواند به‌درستی دفع شود و در نتیجه در بدن انباشته می‌شود.

۲.۲. علائم بیماری ویلسون

علائم بیماری ویلسون به‌طور کلی به دو دسته علائم کبدی و علائم عصبی تقسیم می‌شوند:

• علائم کبدی: زردی پوست و چشم‌ها، التهاب و نارسایی کبد.
• علائم عصبی: لرزش، مشکلات حرکتی، و تغییرات شخصیتی.
• حلقه کایزر-فلایشر (Kayser-Fleischer Ring): حلقه قهوه‌ای-سبز رنگی که در لبه قرنیه دیده می‌شود.

۲.۳. روش‌های تشخیص بیماری ویلسون

تشخیص بیماری ویلسون از طریق ترکیبی از آزمایش‌های خون، آزمایش‌های ژنتیکی، و بررسی حلقه کایزر-فلایشر انجام می‌شود.

• آزمایش سرولوپلاسمین: کاهش سطح این پروتئین معمولاً نشان‌دهنده بیماری ویلسون است.
• تصویربرداری MRI: می‌تواند تغییرات مغزی را نشان دهد.

۲.۴. درمان بیماری ویلسون

درمان بیماری ویلسون شامل داروهای کاهنده مس، مانند پنی‌سیلامین، و رژیم‌های غذایی خاصی است که مصرف مس را کاهش می‌دهند. در موارد شدید، پیوند کبد نیز ممکن است لازم باشد.

۳. مدیریت و حمایت از بیماران مبتلا به بیماری‌های متابولیک ارثی

مدیریت این بیماری‌ها نیاز به تیمی از متخصصان شامل متخصصان اعصاب، متخصصان گوارش، روان‌پزشکان و فیزیوتراپیست‌ها دارد. برخی از اصول مدیریت این بیماری‌ها عبارت‌اند از:

• رژیم‌های غذایی خاص: برای کنترل سطح آهن یا مس در بدن.
• دارو درمانی: برای مدیریت علائم و کاهش تجمع مواد مضر.
• حمایت روانی: برای مقابله با چالش‌های روانی و اجتماعی بیماری.

نتیجه‌گیری

بیماری‌های متابولیک ارثی مانند تجمع آهن در مغز و بیماری ویلسون از جمله اختلالات پیچیده‌ای هستند که به دلیل نقایص ژنتیکی ایجاد می‌شوند. شناسایی این بیماری‌ها در مراحل اولیه و مدیریت دقیق علائم می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک کند.

منابع

1. Roberts, E. A., & Schilsky, M. L. (۲۰۰۸). A practice guideline on Wilson disease. Hepatology, 47(6), 2089-2111.
2. Levy, M., & Llinas, R. (۲۰۱۲). Neurodegeneration with brain iron accumulation. Neurology, 79(9), 924-930.
3. Gitlin, J. D. (۲۰۰۳). Wilson disease. Gastroenterology, 125(6), 1868-1877.
4. MedlinePlus: Information on metabolic disorders and Wilson disease. Available at: https://medlineplus.gov/
5. National Organization for Rare Disorders (NORD): Detailed information on NBIA and Wilson disease. Available at: https://rarediseases.org/
6. Ferenci, P. (۲۰۰۵). Pathophysiology and clinical features of Wilson disease. Clinics in Liver Disease, 9(4), 795-805.