سرطان یا Cancer گروهی از بیماریهاست که در آن سلولهای بدن به صورت غیرطبیعی، کنترلنشده و پیشرونده تقسیم میشوند و میتوانند به بافتهای اطراف حمله کرده و از طریق خون و لنف به سایر اندامها متاستاز (Metastasis) بدهند. در حالت طبیعی، چرخه زندگی سلولها مرتب و منظم است؛ سلولهای پیر یا آسیبدیده وارد آپوپتوز (Apoptosis) میشوند و سلولهای جدید جایگزین آنها میشوند. در سرطان، این تعادل به هم میخورد و تودههای سرطانی (Malignant Tumor) شکل میگیرد.
طبق برآوردهای آخرین گزارشهای جهانی، در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۰ میلیون مورد جدید سرطان و حدود ۹٫۷ میلیون مرگ ناشی از سرطان در جهان ثبت شده است و پیشبینی میشود تا سال ۲۰۵۰ این عدد به حدود ۳۵ میلیون مورد جدید در سال برسد.
سرطان یک بیماری YMYL (Your Money Your Life) از نگاه گوگل است، یعنی بهطور مستقیم روی سلامت و کیفیت زندگی افراد اثر میگذارد؛ بنابراین کیفیت محتوا، استناد علمی و اعتبار نویسنده در این حوزه اهمیت دوچندانی دارد.
انواع اصلی سرطانها (بر اساس بافت درگیر)
سرطانها بسیار متنوع هستند، اما از نظر بافت منشاء و نوع سلول، معمولاً در چند گروه اصلی تقسیم میشوند:
۱. کارسینومها (Carcinoma)
کارسینوم شایعترین نوع سرطان است و از سلولهای پوششی یا اپیتلیال (Epithelial Cells) منشأ میگیرد. این سلولها سطح پوست، دستگاه گوارش، دستگاه تنفسی، مجاری ادراری و بسیاری از اندامها را میپوشانند.
نمونههایی از کارسینومها:
- سرطان پستان (Breast Cancer)
- سرطان روده بزرگ (Colorectal Cancer)
- سرطان ریه (Lung Cancer)
- سرطان پروستات (Prostate Cancer)
- سرطان معده (Gastric Cancer)
- سرطان دهانه رحم (Cervical Cancer)
۲. سارکومها (Sarcoma)
سارکوم (Sarcoma) از بافتهای همبند (Connective Tissue) منشأ میگیرد؛ یعنی استخوان، عضله، غضروف، چربی و عروق خونی. این سرطانها نسبتاً نادرترند، اما میتوانند در هر سنی، حتی در کودکان، دیده شوند.
۳. لوسمیها (Leukemia)
لوسمی (Leukemia) که معمولاً آن را سرطان خون مینامند، از سلولهای سازنده خون در مغز استخوان (Bone Marrow) منشأ میگیرد. در این حالت، تولید سلولهای خونی سفید، قرمز و پلاکتها دچار اختلال میشود و علائمی مثل کمخونی، عفونتهای مکرر و خونریزیهای غیرطبیعی ایجاد میشود.
۴. لنفومها و میلوما (Lymphoma & Myeloma)
- لنفوم (Lymphoma): سرطان سیستم لنفاوی، شامل غدد لنفاوی، طحال، تیموس و مغز استخوان است. دو گروه اصلی دارد:
- لنفوم هوچکین (Hodgkin Lymphoma)
- لنفوم غیرهوچکین (Non-Hodgkin Lymphoma)
- مولتیپل میلوما (Multiple Myeloma): سرطان سلولهای پلاسما در مغز استخوان که میتواند استخوانها را درگیر و باعث درد استخوان، شکستگی و اختلالات خونی شود.
۵. تومورهای مغزی و نخاعی (Primary Brain & Spinal Tumors)
این تومورها از سلولهای مغز و نخاع یا از پردههای پوشاننده آنها (مننژ) منشأ میگیرند. برخی خوشخیم (Benign) و برخی بدخیم (Malignant) هستند، اما حتی تومورهای خوشخیم مغزی هم میتوانند بهدلیل افزایش فشار داخل جمجمه خطرناک باشند.
شایعترین سرطانها در جهان و ایران
در سطح جهانی، شایعترین سرطانها عبارتاند از: PubMed
- سرطان پستان (Breast Cancer)
- سرطان ریه (Lung Cancer)
- سرطان کولورکتال (Colorectal Cancer)
- سرطان پروستات (Prostate Cancer)
- سرطان معده (Gastric Cancer)
- سرطان کبد (Liver Cancer)
در ایران نیز سرطانهای پستان، پوست، معده، کولورکتال و پروستات در ردیف شایعترینها قرار دارند. الگوی دقیق بسته به جنس، سن و منطقه جغرافیایی کمی متفاوت است، اما بهطور کلی سرطانهای دستگاه گوارش و سرطان پستان سهم بالایی دارند.
عوامل خطر سرطانها (Risk Factors)
سرطان معمولاً یک بیماری چندعاملی است؛ یعنی ترکیبی از ژنتیک، محیط و سبک زندگی روی آن اثر میگذارد. عوامل خطر را میتوان به دو گروه کلی تقسیم کرد:
عوامل غیرقابل تغییر
- سن بالا: با افزایش سن، احتمال تجمع جهشهای ژنتیکی و بروز سرطان افزایش مییابد.
- ژنتیک و سابقه خانوادگی: وجود جهشهای ارثی مثل BRCA1/BRCA2 در سرطان پستان و تخمدان، یا سندرمهای ارثی مانند HNPCC در سرطان کولورکتال.
- جنسیت: بعضی سرطانها در مردان یا زنان شایعترند (مثلاً سرطان پستان در زنان، سرطان پروستات در مردان).
عوامل قابل تغییر (بسیار مهم در پیشگیری)
مطالعات جهانی نشان دادهاند که بخش قابل توجهی از سرطانها به رفتارها و سبک زندگی مرتبطاند:
- مصرف دخانیات (Tobacco): مهمترین عامل قابل پیشگیری؛ مسئول درصد بالایی از سرطانهای ریه، دهان، حلق، مری، پانکراس، مثانه و…
- الکل (Alcohol): مصرف مزمن الکل با سرطانهای کبد، دهان، حلق، مری و پستان مرتبط است.
- چاقی و اضافه وزن (Obesity) و کمتحرکی (Physical Inactivity): ریسک سرطانهای پستان، کولورکتال، آندومتر و برخی دیگر را بالا میبرد.
- رژیم غذایی ناسالم: مصرف زیاد گوشتهای فرآوریشده، گوشت قرمز، غذاهای پرنمک، کمبود میوه و سبزیجات.
- آلودگی هوا و تماس با مواد شیمیایی: نقش مهمی در بروز سرطان ریه و برخی سرطانهای دیگر دارد.
- عفونتها:
- HPV در سرطان دهانه رحم، مقعد، اوروفارنکس
- HBV و HCV در سرطان کبد
- Helicobacter pylori در سرطان معده
- اشعه یونیزان و UV: در سرطانهای پوست، تیروئید، خون و…
علائم عمومی سرطانها
علائم سرطانها بسته به نوع، محل و مرحله بیماری متفاوت است، اما برخی علائم عمومی که باید جدی گرفته شوند عبارتاند از:
- کاهش وزن غیرقابل توجیه (بیش از ۵٪ وزن بدن در چند ماه بدون رژیم)
- تب طولانیمدت یا تعریق شبانه بدون علت مشخص
- خستگی شدید و پایدار (Cancer-related Fatigue)
- وجود توده یا برجستگی غیرطبیعی در هر قسمت از بدن، بهویژه پستان، گردن، کشاله ران، شکم
- خونریزی غیرطبیعی:
- خون در ادرار یا مدفوع
- خونریزی واژینال غیرطبیعی
- سرفه خونی
- سرفه یا خشونت صدا بیش از ۳–۴ هفته
- تغییر در اجابت مزاج (یبوست یا اسهال طولانی، باریک شدن مدفوع)
- تغییر در خالها یا زخمهای پوستی (تغییر رنگ، بزرگ شدن، خونریزی)
- درد استخوان یا دردهای طولانیمدت بدون علت واضح
علائمی که نیاز به مراجعه اورژانسی دارند
بعضی علائم میتوانند نشانه مرحله پیشرفته یا عارضه حاد سرطان باشند و باید فوراً به اورژانس مراجعه شود:
- تنگی نفس شدید و ناگهانی
- درد قفسه سینه
- سردرگمی، کاهش سطح هوشیاری یا تشنج
- خونریزی شدید گوارشی، ادراری یا تنفسی
- درد شدید و ناگهانی شکم
تشخیص سرطانها (Diagnostic Workup)
تشخیص قطعی سرطان معمولاً نیازمند ترکیبی از شرح حال، معاینه، آزمایشها، تصویربرداری و نمونهبرداری است.
۱. شرح حال و معاینه فیزیکی
پزشک با پرسش در مورد علائم، زمان شروع، سابقه خانوادگی، سابقه مصرف دخانیات، داروها و بیماریهای زمینهای و انجام معاینه کامل، احتمال سرطان را ارزیابی میکند.
۲. آزمایشهای خون و ادرار
- CBC برای بررسی کمخونی، لکوسیتوز یا ترومبوسیتوپنی
- آزمایشهای عملکرد کبد و کلیه درگیر بودن اعضا یا آمادگی برای درمان را نشان میدهد.
- مارکرهای توموری (Tumor Markers) مثل PSA، CEA، CA-125، AFP در برخی سرطانها کمککنندهاند، اما به تنهایی معیار تشخیص نیستند.
۳. تصویربرداری (Imaging)
- سونوگرافی (Ultrasound)
- سیتیاسکن (CT Scan)
- امآرآی (MRI)
- PET-CT برای بررسی متاستاز و مرحلهبندی
- ماموگرافی برای غربالگری و تشخیص زودرس سرطان پستان
۴. بیوپسی (Biopsy)
بیوپسی یعنی نمونهبرداری از بافت مشکوک و بررسی آن زیر میکروسکوپ توسط پاتولوژیست (Pathologist)؛ این تنها روش قطعی برای تشخیص سرطان است.
انواع بیوپسی:
- بیوپسی سوزنی (Core Needle)
- بیوپسی باز (Open Biopsy)
- بیوپسی آندوسکوپیک (Endoscopic Biopsy)
۵. مرحلهبندی سرطان (Staging)
اکثر سرطانها با سیستم TNM مرحلهبندی میشوند:
- T (Tumor): اندازه و گسترش تومور اولیه
- N (Nodes): درگیری غدد لنفاوی
- M (Metastasis): وجود یا عدم متاستاز دوردست
بر اساس TNM سرطان در مراحل ۰ تا IV تقسیم میشود؛ مرحله بالاتر یعنی بیماری پیشرفتهتر و معمولاً پیشآگهی بدتر.
روشهای درمان سرطانها
درمان سرطان شخصیسازی شده است و بر اساس نوع سرطان، مرحله بیماری، وضعیت عمومی بیمار، سن، بیماریهای همراه و ترجیح بیمار انتخاب میشود. سه ستون اصلی درمان شامل جراحی، رادیوتراپی، شیمیدرمانی است و در کنار آن درمانهای جدیدتری نیز وجود دارد:
۱. جراحی (Surgery)
در بسیاری از سرطانهای موضعی، جراحی (Surgical Resection) اولین و مهمترین روش درمانی است:
- برداشت کامل تومور و بخشی از بافت سالم اطراف
- تخلیه غدد لنفاوی در صورت لزوم
- استفاده از روشهای لاپاراسکوپی یا رباتیک در برخی سرطانها
۲. رادیوتراپی (Radiotherapy)
در رادیوتراپی از اشعه پرانرژی برای از بین بردن سلولهای سرطانی استفاده میشود:
- رادیوتراپی خارجی (External Beam Radiotherapy)
- براکیتراپی (Brachytherapy) با قراردادن منبع رادیواکتیو داخل یا نزدیک تومور
۳. شیمیدرمانی (Chemotherapy)
شیمیدرمانی استفاده از داروهای سیتوتوکسیک (Cytotoxic Drugs) است که سلولهای در حال تقسیم را هدف قرار میدهد. این داروها میتوانند:
- اندازه تومور را قبل از جراحی کوچک کنند (Neoadjuvant)
- بعد از جراحی ریسک عود را کاهش دهند (Adjuvant)
- در مراحل متاستاتیک برای کنترل علائم و طولانیکردن بقا به کار روند
۴. درمان هدفمند (Targeted Therapy)
درمان هدفمند (Targeted Therapy)، مولکولها یا مسیرهای اختصاصی داخل سلولهای سرطانی را هدف قرار میدهد؛ مثل:
- مهارکنندههای EGFR، HER2، VEGF و…
- این داروها نسبت به شیمیدرمانی کلاسیک انتخابیتر هستند، اما همچنان عوارض خاص خود را دارند.
۵. ایمونوتراپی (Immunotherapy)
ایمونوتراپی سیستم ایمنی خود بیمار را علیه سلولهای سرطانی فعال میکند؛ از جمله:
- Checkpoint Inhibitors مثل ضد PD-1، PD-L1 و CTLA-4
- CAR-T Cell Therapy در برخی لوسمیها و لنفومها
ایمونوتراپی در چند سال اخیر انقلابی در درمان بعضی سرطانها ایجاد کرده است، اما برای همه بیماران و همه سرطانها مناسب نیست.
۶. هورمونتراپی (Hormone Therapy)
در سرطانهایی که وابسته به هورمون هستند، مثل سرطان پستان هورمونوابسته یا سرطان پروستات، هورمونتراپی با:
- آنتیاستروژنها (مثل Tamoxifen)
- مهارکنندههای Aromatase
- مهارکنندههای تولید تستوسترون
میتواند رشد تومور را مهار کند.
۷. پیوند مغز استخوان (Stem Cell Transplant)
در برخی لوسمیها، لنفومها و میلوما، شیمیدرمانی با دوز بالا همراه با پیوند مغز استخوان (Hematopoietic Stem Cell Transplantation) انجام میشود.
پیشآگهی (Prognosis) و بقا در سرطانها
پیشآگهی سرطان به عوامل متعددی بستگی دارد:
- نوع سرطان (مثلاً برخی لوسمیها یا سرطان پانکراس پیشآگهی بدتری دارند)
- مرحله بیماری در زمان تشخیص
- سرعت رشد تومور (Grade)
- پاسخ به درمان
بهطور کلی هرچه سرطان زودتر تشخیص داده شود، شانس درمان موفق و بقا بیشتر است. بسیاری از سرطانها در صورت تشخیص در مراحل اولیه میتوانند کاملاً درمانپذیر باشند یا حداقل برای سالها تحت کنترل باقی بمانند.
پیشگیری از سرطان (Cancer Prevention)
هیچ راهی برای حذف کامل خطر سرطان وجود ندارد، اما میتوان با تغییر سبک زندگی و اقدامات پیشگیرانه، احتمال بروز بسیاری از سرطانها را کاهش داد:
نکات کلیدی پیشگیری
- ترک کامل دخانیات (سیگار، قلیان، تنباکو)
- کاهش مصرف الکل یا پرهیز کامل
- حفظ وزن سالم و فعالیت بدنی منظم
- رژیم غذایی سالم:
- افزایش مصرف میوه، سبزیجات، غلات کامل
- کاهش گوشتهای فرآوریشده، گوشت قرمز، غذاهای دودی و پرنمک
- محافظت در برابر آفتاب:
- استفاده از ضدآفتاب با SPF مناسب
- پرهیز از مواجهه طولانی با آفتاب، مخصوصاً در نیمروز
- واکسیناسیون:
- واکسن HPV برای پیشگیری از سرطان دهانه رحم و برخی سرطانهای دیگر
- واکسن HBV برای کاهش ریسک سرطان کبد
- پیشگیری و درمان عفونت H. pylori برای کاهش خطر سرطان معده
- کاهش تماس با مواد شیمیایی سرطانزا در محیط کار و خانه
- مدیریت استرس و توجه به سلامت روان
غربالگری و تشخیص زودرس سرطانها
برخی سرطانها برنامههای غربالگری ثابتشدهای دارند که با انجام منظم آنها میتوان سرطان را در مراحل خیلی اولیه یا حتی قبل از بدخیمشدن پیدا کرد:
- سرطان پستان:
- ماموگرافی بر اساس سن و ریسک فرد
- سرطان دهانه رحم:
- پاپاسمیر (Pap Smear) و تست HPV در زنان
- سرطان کولورکتال:
- کولونوسکوپی، تست مدفوع (FIT) بر اساس سن و ریسک
- سرطان پروستات:
- تست PSA و معاینه رکتال در مردان پرخطر
پیشنهادهای دقیق سنی و فاصله زمانی غربالگری بسته به کشور، راهنماها و ریسک شخصی متفاوت است و باید با پزشک یا متخصص طب پیشگیری مطرح شود.
زندگی با سرطان و مراقبت حمایتی (Supportive & Palliative Care)
زندگی با سرطان فقط به درمان تومور محدود نمیشود؛ بلکه شامل:
- مدیریت درد و سایر علائم (Pain Management, Symptom Control)
- حمایت روانشناختی برای بیمار و خانواده
- توانبخشی فیزیکی
- مدیریت عوارض درمانها (تهوع، ریزش مو، نوروپاتی محیطی و…)
- مراقبت تسکینی (Palliative Care) در مراحل پیشرفته، برای بهبود کیفیت زندگی
امروزه تأکید زیادی بر Quality of Life بیماران مبتلا به سرطان وجود دارد و حضور تیم چندرشتهای (Oncologist, Surgeon, Radiotherapist, Psychologist, Nutritionist, Palliative Care टीम) اهمیت زیادی دارد.
جمعبندی
سرطان یک بیماری واحد نیست، بلکه گروهی از صدها بیماری با رفتارهای مختلف است. از یک سو، آمار جهانی نشان میدهد که بار سرطان در حال افزایش است؛ از سوی دیگر، تشخیص زودرس، روشهای درمانی جدید و اصلاح سبک زندگی باعث شدهاند بسیاری از بیماران سالها با کیفیت زندگی خوب زندگی کنند.
شناخت علائم هشداردهنده، عوامل خطر، اهمیت غربالگری و نقش تغذیه و فعالیت بدنی، یکی از کلیدهای اصلی در کنترل فردی و اجتماعی سرطان است.
مقالات مهم با موضوع سرطان و درمان آن
- چگونه سرطان باعث مرگ میشود؟ نظریه جدید لخته شدن خون
- تشخیص زودهنگام و غربالگری منظم؛ کلید پیشگیری و درمان مؤثر سرطانهای زنان
- شناسایی مولکول F2R؛ امیدی تازه برای درمان سرطان تخمدان
- عدم رعایت بهداشت دهان میتواند خطر ابتلا به سرطان لوزالمعده را سه برابر افزایش دهد
- میکروبهای دهان و خطر سرطان پانکراس: یک ارتباط جدید در پژوهشها
- سرطان پستان؛ شایعترین سرطان در ایران و قابل درمان در صورت تشخیص زودهنگام
- این ماده غذایی «مواد شیمیایی سرطانزا» را از بدن دفع میکند
- شتاب عدالت در درمان سرطان؛ فناوری مدرن، جانها را نجات میدهد
- هشدار درباره سیتیاسکن؛ تشخیص امروز، سرطان فردا؟
- حمله هوشمند به تومورهای سرطانی با نانوذرات؛ روش جدید MIT برای کاهش عوارض شیمیدرمانی
- صبحانهی مناسب برای پیشگیری از سرطان روده
- پیشگیری از سرطان با غربالگری؛ ۵۰ درصد سرطانها قابل پیشگیری هستند
- عاداتی که ریسک سرطان را دوچندان میکنند
- غذاهای فوق فرآوری شده ممکن است خطر سرطان روده بزرگ را افزایش دهند
- هشدار سازمان بهداشت جهانی نسبت به افزایش ۴۰ درصدی نرخ ابتلا به سرطان سینه تا سال ۲۰۵۰
- عملکرد قابل توجه قرص جدید سرطان ریه
- درمانهای هدفمند در درمان سرطان: راهنمای جامع
- هورموندرمانی در درمان سرطان: راهنمای جامع
- پرتودرمانی: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- شیمی درمانی: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطانهای شایع: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان دهان: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان کلیه: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان پانکراس: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان مثانه: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان مری: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان رحم: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان کبد: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان معده: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان ریه: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان لنفوم هوچکین: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان کولورکتال: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان تیروئید: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان پوست: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان پروستات: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطان سینه: راهنمای جامع برای تشخیص، درمان و پیشگیری
- سرطانهایی که قابل درمان هستند: راهنمای جامع
ارسال نظر